Kiedy we wrześniu 2025 roku udałem się do bazyliki Santa Maria Novella we Florencji, to koniecznie chciałem zobaczyć dzieło „Ostatnia Wieczerza”, którego autorką jest zakonnica, a zarazem renesansowa malarka Plautilla Nelli. Poszedłem tam zaraz po obejrzeniu kościoła Ognissanti.

Renesansowy skarb w muzeum Santa Maria Novella

Dzieło Plautilli Nelli jest pierwszym i być może jedynym przedstawieniem Ostatniej Wieczerzy autorstwa artystki żyjącej w okresie renesansu.

Dopiero kiedy stanąłem przed tym obrazem, zobaczyłem jego imponujący rozmiar, wiążący się z tym, że znajdował się on pierwotnie na ścianie refektarza klasztoru Santa Caterina di Cafaggio (klasztor obecnie nie istnieje, a budynek poklasztorny znajduje się przy Piazza San Marco we Florencji).

Obraz ma 7 metrów długości i 2 metry wysokości, a namalowane postaci są naturalnej wielkości. Inaczej niż u Leonarda, Judasz jest oddzielony od pozostałych biesiadników. Nakryty stół posiada wiele detali oddanych z dużym realizmem, takich jak różnorodne potrawy i naczynia oraz starannie pokazane fałdy obrusu. Przed Chrystusem znajduje się baranek paschalny.

Plautilla Nelli – malarka i zakonnica

Pulisena Margherita Nelli urodziła się we Florencji w 1524 roku. Została ochrzczona 29 stycznia 1525 roku. Jej ojcem był kupiec Piero di Luca Nelli. Po śmierci matki wstąpiła do klasztoru dominikanek Santa Caterina da Siena. W wieku czternastu lat, w 1538 roku, złożyła śluby zakonne i przyjęła zakonne imię Plautilla. Pod tym imieniem była znana w ówczesnym środowisku malarskim.

Vasari podaje, że Plautilla nauczyła się malować samodzielnie, poprzez naśladowanie dzieł innych artystów. Plautilla odziedziczyła po malarzu Fra Bartolomeo, który działał do 1517 r. w pobliskim klasztorze San Marco, kolekcję szkiców, karykatur i drewnianych manekinów. Obserwując je, uczyła się malować. Starała się również odtwarzać ludzkie postacie w wosku.

Jako zakonnica, artystka nie mogła studiować męskiej anatomii, ale także nie wolno jej było zbytnio podnosić wzroku, by przyglądać się zewnętrznym cechom mężczyzn. A jednak w dziełach takich, jak Ostatnia Wieczerza, Plautilla po mistrzowsku uchwyciła postaci Chrystusa i apostołów, prawdopodobnie portretując twarze duchowych ojców, z którymi mogła przebywać.

Jak się dowiedziałem, siostra Plautilla Nelli była nie tylko malarką, ale podjęła się roli nauczycielki dla innych zakonnic, zakładając szkołę artystyczną w Santa Caterina. W pracowni powstały mniejsze prace o tematyce religijnej, a także wielkoformatowe panele i ołtarze, miniatury oraz rzeźby w drewnie. Zapotrzebowanie na dzieła zakonnic było znaczne, do tego stopnia, że klasztor był w stanie uniezależnić się finansowo.

Plautilla Nelli zmarła w swoim klasztorze w 1588 roku. Jest pierwszą florencką malarką, której dzieła zachowały się do naszych czasów.