Enrico Toti był dla mnie postacią zupełnie nieznaną, ale kiedy w maju 2024 pojechałem do Cassino na obchody 80 rocznicy bitwy o Monte Cassino, sytuacja uległa całkowitej zmianie.
Podczas pobytu w Cassino mieszkałem przy Via Enrico de Nicola i codziennie rano szedłem do sklepu mijając niezwykły pomnik, który przedstawiał jednonogiego żołnierza z kulą w ręku. Postanowiłem przekonać się, kim była osoba przedstawiona na pomniku. Okazało się, że to Enrico Toti włoski bohater wojenny z czasów I wojny światowej, wynalazca i podróżnik.
Enrico Toti – życiorys niezwykły
Enrico Toti urodził się 20 sierpnia 1882 roku w Rzymie, w dzielnicy San Giovanni, jako syn Nicoli Totiego, kolejarza pochodzącego z Cassino, oraz Semiry Calabresi z Palestriny.
W wieku 15 lat młody Enrico zaciągnął się do Królewskiej Marynarki Wojennej, gdzie służył jako młodszy marynarz na okręcie szkolnym „Ettore Fieramosca”, a następnie na pancerniku „Emanuele Filiberto” jako elektryk torpedowy, a później na krążowniku „Coatit”.
W 1904 roku brał udział w walkach na Morzu Czerwonym przeciwko piratom, którzy atakowali statki handlowe w pobliżu włoskiej kolonii Erytrei.
Po zakończeniu służby wojskowej w 1905 roku, Toti pracował na kolei jako palacz. 27 marca 1908 roku, podczas pracy przy smarowaniu lokomotywy na stacji Colleferro, zdarzyła się tragedia. Wskutek błędnego manewru maszynisty dwie lokomotywy ruszyły, miażdżąc lewą nogę Totiego. Kończynę amputowano na poziomie miednicy.
Wynalazca i podróżnik
Pomimo swojej ciężkiej niepełnosprawności, Toti nie poddał się. Pomimo braku formalnego wykształcenia stworzył i opatentował liczne wynalazków, których patenty są nadal przechowywane w Muzeum Bersalierów w Rzymie. Wśród wynalazków jego autorstwa znajdowały się m. in.: specjalna szczoteczka do rowerów, kołnierzyk do noszenia bez spinek do mankietów, licznik punktów dla graczy oraz aparat „Salus” do nakładania na szklanki w celu uniknięcia ryzyka chorób zakaźnych.
W 1911 roku Toti postanowił objechać świat na rowerze przystosowanym dla osoby z jedną nogą. Pierwszym przystankiem była Francja, gdzie był znany ze swoich wynalazków, które na Wystawie Paryskiej przyniosły mu sukces, złote i brązowe medale oraz dyplomy uznania.
Następnie dotarł do Belgii, gdzie został przyjęty z wielką sympatią i dowodami szacunku. Szczególne honory zostały mu oddane w Danii, gdzie jego portret został umieszczony wśród portretów Domu Sabaudzkiego. Podróż kontynuował przez Holandię, Niemcy, Szwecję, Norwegię, Finlandię, Rosję i Polskę. Na terenie dzisiejszej Polski (wówczas zabór pruski) przejechał przez Poznań, Gniezno i Toruń.
W Wiedniu austriackie władze nakazały mu zdjęcie opaski w barwach włoskich. Ta decyzja skłoniła go do podjęcia smutnej decyzji powrotu pociągiem do Włoch i przerwani podróży dookoła świata. 4 czerwca pisał z Pontebba: „Jestem we Włoszech, w końcu! Niech żyją Włochy! Niech żyją Włosi!”.
Po powrocie do Rzymu w 1912 roku, Toti nie mógł długo usiedzieć na miejscu. Już w styczniu 1913 roku rozpoczął przygotowania do nowej wyprawy do Afryki. Wyruszył z Rzymu przez Aleksandrię, gdzie rozpoczął podróż wzdłuż Nilu przez Egipt i Sudan. W swoim liście z Kairu pisał: „Nie mam ani minuty wytchnienia; mam nadzieję jednak, że jak tylko kupię broń, natychmiast wyruszę, a na pustyni będę mógł trochę odpocząć”. Planował dotrzeć aż do Konga, ale brytyjskie władze w Sudanie, uznając jego przedsięwzięcie za zbyt niebezpieczne, zakazały mu dalszej podróży. Zmuszony do przerwania wyprawy, powrócił do Włoch.
Żołnierz – bohater
Gdy wybuchła I wojna światowa, Toti stał się zagorzałym zwolennikiem wojny z Cesarstwem Austrii. Gdy Włochy przystąpiły do wojny, został uznany za niezdolnego do służby wojskowej. Trzykrotnie składał wnioski o wcielenie do wojska, ale wszystkie zostały odrzucone z powodu jego kalectwa.
Nie poddając się, Toti postanowił samodzielnie dotrzeć na front. Zaopatrzył się w mundur wojskowy i ze swoim wiernym rowerem oraz francuską kulą, wyruszył na północ. Po długiej i męczącej podróży dotarł do Palmanova, a pod koniec czerwca 1915 roku na front.
W styczniu 1916 roku, dzięki zainteresowaniu samego Księcia Aosty, Toti został oficjalnie przyjęty do 3. Batalionu Bersalierów Cyklistów. Wreszcie stał się żołnierzem Królewskiego Wojska Włoskiego.
W czasie szóstej bitwy nad Isonzo, 6 sierpnia 1916 roku, podczas ataku na wzgórze 85 koło Monfalcone, Toti brał udział w pierwszej fali szturmu. Już dwukrotnie ranny, kontynuował walkę. Trafiony śmiertelnie trzecim pociskiem, rzucił swoją kulę w kierunku wroga. Zanim upadł na ziemię, krzyknął: „Nun moro io!” („Nie umieram”).
Król Włoch Wiktor Emanuel III odznaczył pośmiertnie Enrico Totiego najwyższym włoskim odznaczeniem wojskowym – Złotym Medalem za Męstwo (Medaglia d’Oro al Valor Militare – M.O.V.M.).
Pomnik Enrico Totiego w Cassino
Miasto Cassino, pamiętając o swoim sławnym synu, poświęciło mu pomnik wewnątrz stacji kolejowej, jako hołd dla korpusu kolejarzy, do którego należał ojciec oraz sam Enrico. Bombardowania alianckie z lat 1943-44 zniszczyły Cassino. Zniszczeniu uległ też pomnik Totiego.
Nowy pomnik w Cassino został odsłonięty w 2008 roku. Statua z brązu przedstawia ostatni gest bohatera, w którym włoski bohater I wojny światowej, już ranny, rzuca w kierunku wroga kulę, tuż przed śmiertelnym trafieniem 6 sierpnia 1916 roku pod Monfalcone. Pomnik znajduje się w centralnej części placu noszącej jego imię. Autorem pomnika jest Egidio Ambrosetti.
Egidio Ambrosetti (1956-2022) był znanym włoskim rzeźbiarzem z Anagni, uczniem wielkiego rzeźbiarza Tommaso Gismondi. Był znany jako „mistrz brązu”, dzięki swojemu talentowi w pracy z tym materiałem. Ambrosetti nazywany był „rzeźbiarzem Ojca Pio”, tworząc liczne posągi świętego.
Muzeum Bersalierów w Rzymie i pamiątki związane z Totim
Na zakończenie mojego wyjazdu do Włoch w maju 2024 roku pojechałem do Rzymu, gdzie odwiedziłem mało znane Muzeum Historyczne Bersalierów i odnalazłem tam pamiątki po Tottim. Kiedy zostałem wpuszczony do muzeum przez dwoje bersalierów, to mogłem obejrzeć tylko jedną salę poświęconą historii bersalierów. Dopiero, gdy zwróciłem się z pytaniem o pamiątki po Totim, zostałem zaprowadzony na piętro, gdzie pod czujnym okiem bersalierki mogłem obejrzeć pozostała część ekspozycji.
Muzeum Historyczne Bersalierów mieści się w Rzymie przy (a dokładnie w) Porta Pia i zostało utworzone w celu przechowywania pamiątek, dokumentów i wspomnień związanych z kampaniami Korpusu Bersalierów. Muzeum zostało uroczyście otwarte 18 września 1932 roku przez króla Wiktora Emanuela III, jednocześnie z odsłonięciem pomnika bersaliera na placu przed bramą.
Muzeum dokumentuje wszystkie kampanie, w których uczestniczyli bersalierzy – od wojen o niepodległość Włoch, przez kampanie kolonialne, aż po obie wojny światowe. Szczególne miejsce zajmuje sekcja poświęcona I wojnie światowej (1915-1918), gdzie znajdują się tablice, fotografie, proporce pułkowe, posągi upamiętniające, portrety i medale dowódców oraz zwykłych bersalierów, a także broń włoska i austriacka.
Na dziedzińcu muzeum znajdują się popiersia najwybitniejszych przedstawicieli Korpusu, w tym pomnik Enrico Totiego. W muzeum przechowywane są cenne pamiątki związane z bohaterem, w tym jego słynny rower.
Muzeum jest dostępne dla zwiedzających (grup lub pojedynczych osób) od poniedziałku do piątku, w godzinach 09:00-15:00.
Artykuł opracowany na podstawie:
- Dokument PDF „Enrico Toti – Medaglia d’oro al V.M. L’eroe originario di Cassino” autorstwa Marco Mattei i Valentino Mattei, wydanego przez CDSC ONLUS (Centro Documentazione e Studi Cassinati) w 2006 roku
- Wikipedia włoska – hasło „Enrico Toti” [it.wikipedia.org]
- Encyklopedia Treccani – biografia Enrico Toti [treccani.it]
- Wikipedia włoska – hasło „Museo storico dei bersaglieri” [it.wikipedia.org]
- Strona Esercito Italiano – biografia Enrico Toti [esercito.difesa.it]
- Info.roma.it – informacje o Muzeum Historycznym Bersalierów [info.roma.it]